پس از عملیات ترور سردار سلیمانی در فرودگاه بینالمللی بغداد، همانگونه که انتظار میرفت رسانههای جهانی بهصورتی قابلتوجه به پوشش گستردهی این خبر پرداختند. با مروری بر محتوای رسانههای پُرمخاطب جهانی، دو رویکرد در خصوص پوشش این عملیات ترور قابل تشخیص است. رویکرد اوّل که از جانب رسانههای راست سیاسی مانند سان و میرور در بریتانیا و فاکسنیوز در آمریکا قابل تشخیص است، حمایت و تأیید عملیات ترور است. رویکرد دوم که از جانب رسانههای بیطرف در پوشش خبری عملیات ترور قابل تشخیص است، محکومیت این عملیات یا حداقل رعایت بیطرفی در پوشش خبری آن است. از رسانههای دسته دوم میتوان به روزنامهی انگلیسی گاردین اشاره کرد.
جدا از مبحث رویکرد خبری در خصوص پوشش عملیات ترور و رعایت بیطرفی و یا جانبداری، هر کدام از این رسانهها بهنحوی به توصیف سردار سلیمانی پرداختهاند و ویژگیهای خاص وی را از دید خودشان به تصویر کشیدهاند. بازخوانی محتوای رسانههای تراز اوّل جهان و تحلیل محتوای آنها پیرامون شخصیت بازنماییشدهی سردار سلیمانی میتواند به میزان زیادی بازتاب شخصیت خاص و ویژهی وی را در سپهر سیاست جهانی تبیین کند. ازاینرو، در این نوشتار تلاش شده است تا با تحلیل محتوای شش روزنامهی پُرمخاطب و مطرح جهانی به بازنمایی شخصیت جهانی سردار سلیمانی پرداخته شود. این موضوع همچنین میتواند بهعنوان کار پژوهشی در مقالات علمی و دانشگاهی و همچنین پایاننامههای کارشناسی ارشد و دکتری در حوزهی رسانه و یا علوم سیاسی و روابط بینالملل توسط محققان و پژوهشگران توسعه داده شود.
شش رسانهی پُرمخاطب جهانی در این نوشتار شامل سه روزنامهی پُرطرفدار بریتانیایی و سه رسانهی پُرمخاطب آمریکایی هستند. در انتخاب این رسانهها تلاش شده است تا در حد امکان از رسانههایی که سیاستهای ضدایرانیِ افراطی دارند نیز استفاده شود. به این منظور دو روزنامهی سان و میرور در بریتانیا و فاکسنیوز در آمریکا که به اتخاذ رویکرد ضدایرانی مشهورند، انتخاب شدهاند. از میان رسانههای بیطرف نیز روزنامهی گاردین، نیویورکتایمز و والاستریتژورنال برای تحلیل محتوا انتخاب شدهاند. با بررسی محتوای این رسانهها میتوان ویژگیهایی را در به تصویر کشیدن سردار سلیمانی یافت که حتی رسانههای تندروی ضدایرانی و راستگرای حامی عملیات ترور نیز به آن معترفاند. بر این اساس و با خوانش متن این رسانهها چند ویژگی خاص و برجسته استخراج شده است که عبارتاند از: فردی سادهزیست و دارای تباری از طبقات پایین و نه متنفذ و صاحب تباری اشرافی، فرمانده نظامی مقتدر و نخبه، قدرتمندترین فرمانده نظامی در غرب آسیا، ضدکلاسیکگرایی و جامعهگرا، شخصیت فراجناحی و فراحزبی، معمار قدرت و نفوذ ایران در غرب آسیا، فرمانده منطقهای مبارزه با تروریسم، فرمانده مبارزه با قاچاق مواد مخدر، عقلگرا، خردورز، شجاع، تضعیفکنندهی قدرت و نفوذ آمریکا در سراسر غرب آسیا، قهرمان ملی و محبوبیت و احترام بینالمللی.
ویژگیهای نامبردهشده با تحلیل محتوای رسانههای ذکرشده گاهی اوقات درهمتنیده میشود و با رجوع به متن آنها میتوان به این امر پی برد. بااینحال، در این نوشتار برای بازنمایی بهتر و دقیقتر ویژگیهای سردار سلیمانی در رسانههای جهانی سعی شده است هر ویژگی بهصورت جداگانه مورد بررسی و خوانش قرار بگیرد. نکتهی قابلتوجه در خصوص تحلیل متن این نوشتار دوری از جانبداری و یا وابستگی حزبی و سیاسی است و بر این اساس تلاش شده است تا ویژگیهای مورد نظر بدون تغییر و یا تحریف عیناً ترجمه و مورد تحلیل قرار بگیرند. در ادامه، هر ویژگی بر اساس متنهای انتخابی بهصورت جداگانه مورد بررسی قرار میگیرد.
تباری سادهزیست و خانواده غیراشرافی و متنفذ
نخستین ویژگی که بر اساس تحلیل محتوای متون این شش رسانه قابل استخراج است، اشاره به تبار سادهزیست سردار سلیمانی و خانوادهی غیراشرافی و غیرمتنفذ وی است. با توجه به اینکه نفوذ در ساختار سیاسی و نظامی کشورها اصولاً تابعی از وراثت اشرافیگری یا متنفذبودن است، رسیدن به درجات بالای نظامی و سیاسی برای خاندانهای غیرمتنفذ امری استثناء محسوب میشود. در این زمینه، روزنامهی انگلیسی گاردین، در مطلب سوم ژانویه ۲۰۲۰ خود، سردار سلیمانی را از خانوادهی عامی جامعهی ایرانی معرفی میکند که در جوانی با جثهای لاغر به کارگری برای ساختوساز مشغول بوده است. روزنامهی گاردین بهصورت مشخص بیان میکند قاسم سلیمانی در خانوادهای متنفذ و یا صاحب نفوذ زندگی نکرده است و شخصیت وی نیز برای نفوذ در سیاست نبوده است. روزنامهی گاردین همچنین در این مطلب مینویسد سلیمانی از پایینترین طبقهی اجتماعی به تأثیرگذارترین فرمانده نظامی غرب آسیا تبدیل شده است.
فرمانده نظامی مقتدر و نخبه
دومین ویژگی سردار سلیمانی در رسانههای جهانی عنوان فرمانده نظامی مقتدر و نخبهی نظامی مطرح گردیده است. فاکسنیوز با وجود رویکرد ضدایرانی که همواره در پوشش مطالب خود نشان داده است، در مطلب دوم ژانویه ۲۰۲۰، سردار سلیمانی را فرمانده نظامی نخبه در منطقه و قدرتمندترین مرد نظامی در ایران معرفی کرده است. این رسانه در ادامهی مطلب خود سردار سلیمانی را فرماندهی زیرک، نخبه و باهوش (elusive) و مغز متفکر نظامی (military mastermind) نامیده است. روزنامهی تندرو و افراطی انگلیسی سان نیز، در مطلب سیزدهم جولای ۲۰۲۱ خود، از سردار سلیمانی بهعنوان جلودار و طلایهدار نیروهای مسلح ایران یادکرده و در مطلب هفتم ژانویه ۲۰۲۰ خود، وی را مغز متفکر سیاستهای محور مقاومت در منطقه مینامد. روزنامهی انگلیسی گاردین نیز، در مطلب سوم ژانویه ۲۰۲۰، سردار سلیمانی را فرماندهی مقتدر و نخبهی نظامی در غرب آسیا معرفی میکند که واحد تحت امر وی نیز از نخبگان نظامی و ویژهای تشکیل شده است. روزنامهی انگلیسی گاردین در همین مطلب به نقش بیبدیل سردار سلیمانی در حفظ متحدان منطقهای ایران بهرغم بیعلاقگی قدرتهای جهانی اشاره میکند و بهصورت خاص به حفظ بشار اسد در قدرت با وجود مخالفت قدرتهای جهانی اشاره میکند. جالبترین نکتهای که گاردین در مطلب خود به آن اشاره میکند، این است که قاسم سلیمانی از طریق معماری شبکهی امنیتی منطقهای، جمهوری اسلامی ایران را با وجود خصومت جهانی علیه این کشور به میزان زیادی در امنیت نگه میدارد.
قدرتمندترین فرمانده نظامی در غرب آسیا
با وجود اینکه بیشتر متون تحلیلی در مورد شخصیت سردار سلیمانی بر ویژگی وی بهعنوان فرمانده قدرتمند تأکید کردهاند، امّا برخی متون نیز وجود دارد که در آنها شخصیت وی فراتر از فرمانده نظامی مقتدر ملی است و بهعنوان قدرتمندترین فرمانده نظامی غرب آسیا معرفی شده است. این مسئله از این نظر حائز اهمیت است که ترکیه بهعنوان دومین ارتش بزرگ سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در منطقه حضور دارد و علاوهبراین فرماندهان نظامی ناتو و همچنین فرماندهان نظامی آمریکا در منطقه بهصورت پُررنگ حضور دارند. با در نظر گرفتن فرماندهی سنتکام در خلیج فارس، میتوان به حضور ارتشهای قدرتمند جهان در منطقه واقف شد؛ امّا بااینوجود، از دید این رسانهها سردار سلیمانی قدرتمندترین فرمانده نظامی در غرب آسیا بوده است. فاکسنیوز، در مطلب دوم ژانویه ۲۰۲۰ خود، سردار سلیمانی را قدرتمندترین رهبر نظامی در غرب آسیا نامیده است. نیویورکتایمز نیز، در مطلب سوم ژانویه ۲۰۲۰، سردار سلیمانی را یکی از قدرتمندترین رهبران نظامی غرب آسیا و جهان دانسته که قتل وی دارای پیامدهای جهانی است. والاستریت ژورنال، در مطلب سوم ژانویه ۲۰۲۰، مینویسد قاسم سلیمانی فرمانده قدرتمند نظامی و امنیتی ایران در سراسر غرب آسیا بود.
ضدکلاسیک و جامعهگرا
از دیگر ویژگیهایی که در متون انتخابی به سردار سلیمانی نسبت دادهشده ضدکلاسیکگرایی و جامعهگرابودن وی است. گزارهی مورد نظر در این خصوص این است که اصولاً بین نیروهای نظامی و شهروندان و یا جریانهای اجتماعی نوعی فاصله وجود دارد و این فاصله همواره یکی از ویژگیهای بارز فرماندهان ارشد نظامی بوده است. این در حالی است که روزنامهی گاردین، در مطلب سوم ژانویه ۲۰۲۰ خود، با تأکید بر سابقهی جدایی و شکاف میان فرماندهان نظامی و شهروندان یا نیروهای اجتماعی، اشاره میکند که قاسم سلیمانی این شکاف را در ایران از میان برداشت و آن را محو کرد. وی یکی از معدود فرماندهان نظامی در جهان است که بهشدت محبوب شهروندان و مردم در ایران بوده است. روزنامهی میرور نیز، در مطلب ششم ژانویه ۲۰۲۰ خود، با انتشار تصاویر حضور گسترده و قابلتوجه شهروندان ایرانی در مراسم استقبال از پیکر شهدای عملیات ترور مینویسد این فرمانده ارشد نظامی بهشدت در میان مردم و طبقات مختلف محبوب بوده است.
شخصیتی فراجناحی و فراحزبی
یکی از ویژگیهای سردار سلیمانی که مورد توجه رسانههای جهانی قرار گرفت، شخصیت فراجناحی و فراحزبی وی بود. شگفتی رسانههای جهانی از این امر است که چگونه در نظام سیاسی مبتنی بر ایدئولوژی اسلامی یک فرمانده نظامی میتواند شخصیتی فراجناحی و فراحزبی داشته باشد. روزنامهی انگلیسی گاردین، در مطلب سوم ژانویه خود، مینویسد: «قاسم سلیمانی فراتر از یک سیاستمدار عادی بود که دارای شخصیتی فراجناحی و فراحزبی بوده است. وی با همهی جریانها و علایق سیاسی در ایران رابطه داشت و با آنها گفتوگو میکرد.» همین امر باعث شد که حتی ایرانیان مخالف جمهوری اسلامی نیز ترور سردار سلیمانی را جنایت تلقی کنند.
معمار قدرت و نفوذ ایران در غرب آسیا
برخی متون تحلیلی نیز نشاندهندهی این دیدگاه است که سردار سلیمانی معمار قدرت و نفوذ ایران در سراسر غرب آسیا شناخته میشود. اهمیت این ویژگی در این است که در این متون بهصورت مشخص از واژهی architect استفاده شده است. میرور، در مطلب ششم ژانویه ۲۰۲۰ خود، بهصورت مشخص با بهکاربردن واژهی architect سردار سلیمانی را معمار قدرت و نفوذ ایران در غرب آسیا معرفی میکند.
فرمانده منطقهای مبارزه با تروریسم
جالبترین توصیفی که موجب کشیدن خط بطلان بر دعاوی آمریکاییها میشود، اطلاق صفت تروریسمستیزی بر سردار سلیمانی است. این امر از این نظر حائز اهمیت است که نشان میدهد اقدامات آمریکا تا چه اندازه فاقد مبانی حتی ابتدایی و حقوقی است. بزرگترین تناقض در خبر دوم ژانویه ۲۰۲۰ فاکسنیوز است؛ زیرا این رسانه درحالیکه تلاش میکند سردار سلیمانی را همردیف ابوبکر البغدادی قرار دهد، در ادامه اعتراف میکند که قاسم سلیمانی در عراق و سوریه علیه تروریسم داعش میجنگیده است. مبارزه با تروریسم داعش که به سردار سلیمانی نسبت داده شده است، در پهنهی منطقهای توصیفشده و ازاینرو، این ویژگی را میتوان فراملی و منطقهای توصیف کرد. روزنامهی آمریکایی نیویورکتایمز نیز، در مطلب سوم ژانویه ۲۰۲۰ خود، سردار سلیمانی را بهعنوان یکی از ارکان مبارزه با تروریسم داعش معرفی کرده است.
فرمانده مبارزه با قاچاق مواد مخدر
با توجه به اینکه بیشتر تحلیلها از شخصیت سردار سلیمانی پیرامون فعالیتهای منطقهای وی در راستای مبارزه با تروریزم و سابقهی نظامیگری وی در منطقه است، روزنامهی انگلیسی گاردین، در مطلب سوم ژانویه ۲۰۲۰ خود، به نکتهی ظریف و مغفول اشاره کرده است که حتی ممکن است در ایران نیز چندان به آن توجه نشده باشد. این روزنامه انگلیسی در مطلب خود قید میکند که قاسم سلیمانی در دورهای از فعالیتهای خود در دههی ۱۹۹۰ میلادی بهعنوان فرمانده منطقهای مبارزه با قاچاق مواد مخدر در شرق ایران علیه کاروانهای مواد مخدر فعالیت میکرده است. از آنجا که مبارزه با مواد مخدر آرمانی جهانی و مطلوب محسوب میشد، میتوان این ویژگی را نیز در کنار سایر ویژگیهای سردار سلیمانی از دید رسانههای جهانی بهصورت خاص مورد توجه قرار داد.
عقلگرا، خردورز و شجاع
خردورزی و عقلگرایی در کنار شجاعت منحصربهفرد از دیگر ویژگیهای سردار سلیمانی است که توسط رسانههای جهانی مورد اشاره قرار گرفته است. روزنامهی انگلیسی گاردین، در مطلب سوم ژانویه ۲۰۲۰ خود، بهصراحت در آغاز معرفی سردار سلیمانی وی را فردی خردورز، عقلگرا و دارای شجاعت منحصربهفرد معرفی میکند. در این مطلب همچنین اشاره شده است که ترکیبی از این ویژگیها موجب شد وی به دومین فرد قدرتمند در ایران و یکی از فرماندهان قدرتمند نظامی غرب آسیا تبدیل شود.
تضعیفکننده هژمونی، قدرت و نفوذ آمریکا در غرب آسیا
پس از جنگ جهانی دوم آمریکا بهعنوان ابرقدرت نوظهور پس از تضعیف امپراتوریهای سنتی اروپایی به جهان معرفی شد و پس از پایان جنگ سرد و فروپاشی ابرقدرت شرق (اتحاد جماهیر شوروی)، آمریکا بهعنوان یگانه ابرقدرت در نظام بینالملل خود را بر جهان تحمیل کرد. بااینحال و با در نظر گرفتن ارتش پُرهزینه و بزرگ آمریکا و حضور گستردهی این کشور در کنار سایر متحدان خود در منطقه، رسانههای جهانی معتقدند قاسم سلیمانی هژمونی، قدرت و نفوذ آمریکا را در منطقه بهشدت تضعیف کرده بود. روزنامهی انگلیسی گاردین، در مطلب سوم ژانویه ۲۰۲۰ خود، سردار سلیمانی را تضعیفکنندهی قدرت آمریکا در غرب آسیا معرفی کرده است. فاکسنیوز، در مطلب دوم ژانویه ۲۰۲۰ خود، سردار سلیمانی را یکی از چالشهای اعمال نفوذ و قدرت آمریکا در سراسر منطقهی غرب آسیا دانسته است.[1] این مسئله اگر در کنار ادعاهای مقامات آمریکایی مبنی بر هدف قرار گرفتن آنها در عراق و منطقه در نظر گرفته شود، میتواند بیانگر هراس آمریکاییها از قدرت خارقالعادهی سردار سلیمانی باشد. اگرچه آمریکاییها تلاش میکردند سردار سلیمانی را عامل قتل آمریکاییها معرفی کنند، امّا همین امر نیز نشان میدهد سردار سلیمانی چالشهای عمدهای را برای سلطهگری آمریکا در منطقه ایجاد کرده بود.
قهرمان ملی
روزنامهی انگلیسی میرور با وجود رویکرد افراطی و ضدایرانی خود، در مطلب هفتم ژانویه ۲۰۲۰، با انتشار تصاویری از تشییع پیکر سردار سلیمانی وی را بهعنوان قهرمان ملی و باشکوه که شخصیتی بیبدیل دارد معرفی کرده است. نیویورکتایمز نیز، در خبر سوم ژانویه ۲۰۲۰، تأکید میکند که قاسم سلیمانی از دید مردم ایران قهرمان ملی است.
محبوبیت و احترام بینالمللی
از دیگر ویژگیهای منحصربهفرد سردار سلیمانی، محبوبیت و احترام بینالمللی است که پس از ترور به وی اطلاق شد. میرور، در خبر ششم ژانویه ۲۰۲۰ خود، با انعکاس مواضع افراطی خود به این امر اعتراف میکند که در بریتانیا قاسم سلیمانی شخصیتی محبوب است. میرور به اظهارات امام جماعتی استناد میکند که خواستار برگزاری یادبود و بزرگداشت برای سردار سلیمانی در لندن بوده است. علاوهبراین، حزب شین فین بلافاصله پس از انتشار خبر ترور سردار سلیمانی با اتخاذ مواضع تند و شدید علیه اقدام آمریکاییها، این ترور را جنایت خواند و از دولت جمهوری ایرلند خواست به موج جهانی برای محاکمهی آمریکاییها بپیوندد.
جمعبندی
در این نوشتار کوتاه تلاش شد با توجه به محتوای رسانههای پُرطرفدار جهانی به بررسی شخصیت بازنماییشدهی سردار سلیمانی پرداخته شود. این مسئله از این امر حائز اهمیت است که میتواند دیدگاه جهانیان و غولهای رسانهای جهان را نسبت به شخصیت سردار سلیمانی نشان دهد. نکتهی جالبتوجه این است که حتی رسانههای تندرو مانند فاکسنیوز، میرور و سان هنگامی که تلاش میکنند عملیات ترور را موجه جلوه دهند، بهناچار، برخی از ابعاد شخصیتی سردار سلیمانی را مورد اشاره قرار میدهند که نمایانگر این است که حتی مخالفان و دشمنان سردار سلیمانی نیز گاهی ناچار میشوند به ویژگیهای منحصربهفرد وی اقرار کنند. مروری بر محتوای غولهای رسانهای جهان نشان میدهد ترور سردار سلیمانی نهتنها موجب حذف وی نشد، بلکه بازتابی که رسانههای افراطگرا و میانهرو در غرب از شخصیت وی داشتهاند، او را به چهرهای درخشان در جهان تبدیل کرد.